بازیابی روایات کتاب «التفسیر» علی بن حمزه بطائنی

نوع مقاله : نشریه حدیث و اندیشه

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تهران

2 مدیر گروه رجال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

3 کارشناسی ارشد، تفسیر اثری، دانشگاه قرآن و حدیث قم

چکیده

از مهم‌ترین ویژگی‌های حدیث شیعه، مکتوب بودن آن است. احادیث اهل‌بیت: از زمان صدور به وسیله اصول و کتب شیعیان به سده‌های بعد منتقل می‌شد، تا اینکه از سوی مؤلفان جوامع حدیثی، به ویژه صاحبان کتب اربعه، تدوین و تبویبی منظم یافت و از آن زمان، منابع و مصادر کهن اندک اندک به دست فراموشی سپرده شدند. امروزه نیز با استفاده از روش‌های گوناگون می‌توان این مصادر کهن را بازیابی کرد. کتاب التفسیر علی بن ابی‌حمزه بطائنی با توجه به گزارش‌های رجالیان تا قرن پنجم وجود و شهرت داشته که به مرور زمان با توجه به حوادث زمانه مفقود و از بین رفته و اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در این مقاله کوشش شده با استفاده از روش اسناد‌شناسی به بیان مصادر بازیابی شده بپردازیم که در مجموع 24 مصدر بازیابی شده است و در نسبت سنجی این متون با اثر مفقود می‌توان گفت که مأخذ و منبع اولیهاین روایات تفسیری‌، کتاب التفسیر علی بن ابی‌حمزه بطائنی است. 

کلیدواژه‌ها


ـ الأرشاد فی معرفة حجج اللّه العباد، مفید‌، محمد بن‌محمد بن‌نعمان، تحقیق: مؤسسه آل‌البیت، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ﮬ . ق.
ـ الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، طوسی، محمد بن‌حسن، تحقیق: حسن خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1390ﮬ . ق.
ـ الأمالی، طوسی، محمد بن‌حسن، قم: دارالثقافة، 1414ﮬ . ق.
ـ الأمالی، مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان، تحقیق: علی اکبر غفاری و حسین استاد ولی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ﮬ . ق.
ـ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، چاپ ششم، تهران: انتشارات کتابچی، 1376ﮬ . ش.
ـ الإمامة و التبصرة من الحیرة، بن‌بابویه، علی بن‌الحسین، قم: مدرسه امام مهدی7، 1404ﮬ . ق.
ـ التوحید، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، تحقیق: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، 1398ﮬ . ق.
ـ الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، محمد بن‌حسن، بیروت: دار الاضواء، بی‌تا.
ـ الزهد، اهوازی، حسین بن‌سعید، قم، المطبعة العلمیة، 1403ﮬ . ق.
ـ الغیبة، محمد بن‌ابراهیم ابن ابی زینب، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، 1397ﮬ . ق.
ـ الغیبة للحجة، طوسی، محمد بن‌حسن، تحقیق: عباداللّه تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم: دار المعارف الاسلامیة، 1411ﮬ . ق.
ـ الکافی، کلینی، محمد بن‌یعقوب، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ﮬ . ق.
ـ المحاسن، البرقی، احمد بن‌محمد بن‌خالد، تحقیق: جلال‌الدین محدث، قم: دار الکتب الاسلامیة، 1371ﮬ . ش.
ـ المقنعة، مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ﮬ . ق.
ـ بازسازی متون کهن حدیثی شیعه، عمادی حائری، محمد، قم: دار الحدیث، 1388ﮬ . ش.
ـ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، صفار قمی، محمد بن‌الحسن، تحقیق: محسن بن‌عباسعلی کوچه باغی، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، 1404ﮬ . ق.
ـ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استر آبادی، علی، تحقیق: حسین استاد ولی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1409ﮬ . ق.
ـ تفسیر العیاشی، عیاشی، محمد بن‌مسعود، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة، 1380ﮬ . ق.
ـ تفسیر قمی، قمی، علی بن‌ابراهیم، تحقیق: طیب موسوی جزائری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1404ﮬ . ق.
ـ تهذیب الاحکام، طوسی، محمد بن‌حسن، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ﮬ . ق.
ـ ثواب الأعمال، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، قم: دار الشریف الرضی، 1406ﮬ . ق.
ـ رجال النجاشی (فهرست اسماء مصنفی الشیعة)، نجاشی، احمد بن‌علی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1365ﮬ . ش.
ـ رجال الطوسی، طوسی، محمد‌بن‌حسن، تحقیق: جواد قیومی، چاپ سوم، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1373ﮬ . ش.
ـ علل الشرایع، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، قم: داوری، 1385ﮬ . ش.
ـ فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، الطوسی، محمد بن‌حسن، قم: انتشارات ستاره، 1420ﮬ . ق.
ـ کامل الزیارات، ابن قولویه، جعفر بن‌محمد، نجف: دار المرتضویة، 1356ﮬ . ش.
ـ کتاب من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: انتشارات اسلامی، 1403ﮬ . ق.
ـ کتاب زید بن‌وهب جهنی، مردانی، مهدی، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول، 1393ﮬ . ش.
ـ کمال الدین و تمام النعمة، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: دار الکتب الاسلامیة، 1395ﮬ . ق.
ـ معانی الأخبار، ابن بابویه، محمد بن‌علی بن‌الحسین، تحقیق: علی اکبر‌غفاری، قم: انتشارات اسلامی، قم، 1403ﮬ . ق.
ـ مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، طوسی، محمد بن‌حسن، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، 1412ﮬ . ق.
ـ میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین، مدرسی طباطبایی، حسین، ترجمه: علی قرائی و رسول جعفریان، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1383ﮬ . ش.
پایان نامه و مقالات
ـ «بازیابی منابع تفسیر قمی»، رحمان ستایش، محمدکاظم و شهیدی، روح‌الله، حدیث پژوهی، شماره نهم، 113 ـ 152، بهار و تابستان 1392ﮬ . ش.
ـ «تاریخ گذاری روایات بر مبنای تحلیل اسناد»، آقایی، علی، علوم حدیث، شماره 41، ص145ـ168.
ـ روایات تفسیری علی بن ابی‌حمزه بطائنی (بازیابی، گونه‌شناسی و اعتبارسنجی)، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، جمالی، مرضیه، به راهنمایی دکتر علی راد، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، شهریور 1393ﮬ . ش.